تبادل
لینک هوشمند
امام علی(ع) از تأثیر مسائل اقتصادی بر زندگی افراد فراوان سخن گفته‌است. آن بزرگوار در عمل نیز برای سامان بخشیدن به وضعیت اقتصادی مردم‌بسیار كوشید و بخش مهمی از فعالیت‌هایش را به رفع فقر از جامعه اسلامی‌اختصاص داد. یك نظام اقتصادی مطلوب از مسائل زیر تأثیر می‌پذیرد:
1. فرهنگ عمومی جامعه و نگاهش به دنیا و فعالیت اقتصادی.
2. نوع برنامه‌ریزی حكومت.
البته نظام اقتصادی نیز بر فرهنگ و رفتار انسان‌ها، برنامه‌ریزی و مسائل‌اجتماعی تأثیر می‌گذارد. بر این اساس، آفت دیدن اقتصاد، نظام را بابحران‌های جدّی روبه‌رو می‌سازد. در حكومت دینی مسائل مالی و اقتصادی،به دلیل تأثیر بسیارش بر فكر و روح و اعتقاد مردم، از جایگاهی ویژه‌برخوردار است. دقت در اموال عمومی و فعالیت‌های اقتصادی از مهم‌ترین‌سیاست‌های امام(ع) به شمار می‌آمد.
در نگاه آن حضرت، اساسی‌ترین آسیب‌های نظام دینی در بخش اقتصادعبارت است از: فقر، ضعف اقتصادی، تبعیض و عدم نظارت.
فقر
ائمه: درباره فقر مردم بسیار نگران بودند و هشدارهای فراوان داده‌اند.شهید مطهری می‌گوید:
فقر و احتیاج به هر علتی كه باشد، خواه بی‌عدالتی یا چیز دیگری،خودش یكی از موجبات گناه است. اگر فقر ضمیمه شود به احساس‌مغبونیت و محرومیت، دیگر بدتر؛ و اگر ضمیمه بشود به حسرت‌كشیدن‌های تجملات عده‌ای، باز از آن هم بدتر. آن وقت همیشه خواهدگفت:
سخن درست بگویم نمی‌توانم دیدكه «می» خورند حریفان و من نظاره كنم
همین نمی‌توانم دید، سبب سرقت‌ها می‌شود، سبب رشوه‌گیری‌هامی‌شود، سبب اختلاس‌ها و خیانت‌ها با اموال عمومی می‌شود، سبب‌گناه‌ها می‌شود، سبب غل و غش و تقلب در كارها می‌شود، سبب‌می‌شود كه افرادی برای این كه خود را به دسته‌ای دیگر برسانند رشوه‌بگیرند، دزدی كنند... .
سخن درست بگویم نمی‌توانم دیدكه «می» خورند حریفان و من نظاره كنم
همین نمی‌توانم دید، سبب سرقت‌ها می‌شود، سبب رشوه‌گیری‌هامی‌شود، سبب اختلاس‌ها و خیانت‌ها با اموال عمومی می‌شود، سبب‌گناه‌ها می‌شود، سبب غل و غش و تقلب در كارها می‌شود، سبب‌می‌شود كه افرادی برای این كه خود را به دسته‌ای دیگر برسانند رشوه‌بگیرند، دزدی كنند... .
حضرت علی(ع) به فرزندش محمد حنیفه می‌فرماید:
))فرزندم، من از تهیدستی بر تو هراسناكم، از فقر به خدا پناه ببر كه همانافقر، دین انسان را ناقص، عقل را سرگردان می‌كند و عامل دشمنی‌است.((
بر این اساس، فقر سبب می‌شود حكومت دینی در دستیابی به اهدافش باناكامی روبه‌رو شود. نظام اسلامی وظیفه دارد رفع فقر را در شمار نخستین اهداف‌خویش جای دهد. در نگاه امام علی(ع) مهم‌ترین عوامل فقر عبارت است از:
1. بیكاری و تن‌پروری
بیكاری و تن‌پروری، افزون بر زندگی شخص بیكار، بر جامعه نیز تأثیرمنفی می‌گذارد و با بی‌بهره ساختن اجتماع از ثمره فعالیت افراد، به گسترش وتعمیق فقر می‌انجامد. حضرت علی(ع) می‌فرماید:
))هنگامی كه موجودات در آغاز با هم جفت شدند، تنبلی و ناتوانی باهم ازدواج كردندو فرزندی به نام فقر از آن‌ها متولد شد.))
آن حضرت با این كه از والاترین جایگاه معنوی برخوردار بود، به‌كشاورزی و كندن قنات می‌پرداخت و می‌فرمود:
((كسی كه زمین و آب دارد و فقیر است، نفرین خدا بر او باد.))
ترویج فرهنگ كار و از سوی دیگر، ایجاد شغل از وظایف حكومت دینی‌است و سستی در آن آفت فقر را در پی دارد.
2. تكلیف گریزی ثروتمندان
در حكومت اسلامی اموری چون خمس و زكات وجود دارد تا به یاری وجوه گرد آمده از آن‌ها، تهیدستان زندگی‌ای درخور را، تجربه كنند. اگرثروتمندان از انجام تكلیف خویش سرباز زنند، دولت در یاری تهیدستان ناكام می‌ماند و فقر توسعه می‌یابد. در نهج البلاغه می‌خوانیم:
((خداوند سبحان روزی فقرا را در اموال سرمایه‌داران قرار داده است . پس فقیری گرسنه نمی‌ماند جز با كامیابی توانگران و خداوند از آنان‌نسبت به گرسنگی گرسنگان خواهد پرسید.))
نظام اسلامی وظیفه دارد راه‌های فرار از مالیات را سد كند و حق‌تهیدستان را از توانگران بستاند.
3. غارت بیت‌المال
مقابله با غارت بیت‌المال و ثروت‌های بادآورده‌ای كه از این راه به دست‌می‌آید، از مهم‌ترین وظایف نظام اسلامی است. امام علی(ع) در مقابل این‌غارت‌ها سخت عكس‌العمل نشان می‌داد و می‌فرمود:
((حتی اگر مهر زنانتان باشد، به بیت‌المال باز می‌گردانم.))
4. عدم صرفه‌جویی در مصرف بیت‌المال
به سبب محدود بودن درآمدها، دارایی‌های نظام دینی كاهش می‌یابد ومردم آسیب می‌بینند. تأكید علی(ع) بر دقت در مصرف بیت‌المال نیز در همین‌امر ریشه دارد. حضرت می‌فرماید:
((كسی كه میانه‌روی كند، تهیدست نخواهد شد.))
این سخن درباره حكومت‌ها نیز صادق است. اسراف و پرهیز از میانه‌روی‌دولت‌ها را در فقر فرو می‌برد و اكثر افراد جامعه كه باید به وسیله حكومت‌تأمین شوند یا از برنامه‌های عمرانی نظام بهره‌مند گردند، محروم می‌مانند.علی(ع) به صرفه‌جویی در مصرف بیت‌المال اهتمام می‌ورزید و به‌كارگزارانش چنین می‌نوشت:
((قلم‌ها را نازك كنید و خطوط را نزدیك هم و به اندازه بنویسید و از زیاده‌گویی بپرهیزید كه اموال مسلمانان تحمل ضرر ندارد.))
داستان ملاقات خصوصی طلحه و زبیر با حضرت علی(ع) و خاموش‌كردن چراغ بیت‌المال به وسیله امام(ع) نیز نشان‌دهنده دقت و سخت گیری‌امام(ع) در مصرف بیت‌المال است.
5. نشناختن اولویت‌ها
سیاست‌گذاری‌ها باید بر اساس نیاز مردم انجام گیرد. اگر این اولویت‌نادیده گرفته شود و مسؤولان به مسائل درجه دوم و سوم و دهم بپردازند،مردم آسیب می‌بینند.
نظام دینی وظیفه دارد نخست در جهت ریشه كن ساختن عوامل فقربكوشد و همزمان برای آن كه تهیدستان از نظر روحی كم‌تر رنج بكشند،مسؤولان را به زندگی ساده و بدون تجمل فرا خواند. حضرت علی(ع)می‌فرماید:
((خداوند بر زمامداران جامعه اسلامی لازم كرده است كه در سطح‌ضعیف‌ترین افراد جامعه زندگی كنند تا فقر بر فقرا فشار نیاورد.))
ضعف اقتصادی
مراد از ضعف اقتصادی پایین بودن توان تولید است نه فقر. ضعف‌اقتصادی كشور اسلامی را به خارج وابسته می‌سازد و در پی آن،
عوارض وابستگی بر نظام اسلامی پنجه می‌افكند. اگر نظام اسلامی دست‌خواهش به سوی ممالك دیگر دراز كند، از اقتدار خود می‌كاهد؛ و این‌پدیده‌ای است كه اسلام آن را اجازه نمی‌دهد. در آیه‌ای از سوره نساء چنین‌آمده است:
عوارض وابستگی بر نظام اسلامی پنجه می‌افكند. اگر نظام اسلامی دست‌خواهش به سوی ممالك دیگر دراز كند، از اقتدار خود می‌كاهد؛ و این‌پدیده‌ای است كه اسلام آن را اجازه نمی‌دهد. در آیه‌ای از سوره نساء چنین‌آمده است:
{و خداوند هرگز كافران را بر مؤمنان چیرگی نداده است.}
مفسران درباره این آیه گفته‌اند: نباید كاری كرد كه كفار بر مسلمین تسلط یابند. یكی از اموری كه سبب ضعف اقتصادی می‌شود آن است كه مسلمانان‌در تولیدات خود دقیق نباشند. این كار موجب می‌گردد بازارهای داخلی ازكالاهای بیگانگان آكنده شود. دقت در انجام همه امور مسأله‌ای است كه‌همواره مورد تأكید رهبران دین بوده است.
امیر مؤمنان(ع) می‌فرماید:
((دنبال آن نباش كه عملی را به سرعت انجام دهی بلكه به خوبی و كیفیت‌آن توجه داشته باش؛ زیرا مردم از مقدار تولیدات نمی‌پرسند بلكه‌دنبال كیفیت ساخت آن هستند.))
تبعیض
نخستین شعار حضرت علی(ع) رفع تبعیض بود. امام علی(ع) بدین شعارخویش پایبند ماند؛ تبعیض‌ها را از میان برد و ثروت‌های برآمده ازتبعیض‌های خلفای پیشین را ـ تا آن جا كه می‌توانست ـ به بیت‌المال بازگرداند.شهید مطهری از ابن ابی‌الحدید چنین نقل می‌كند:
علی(ع) ـ همان طوری كه گفته بود ـ همه اموال را ضبط كرد مگرآن‌هایی كه حاضر نبودند و فرار كرده بودند و از تحت اختیارش خارج‌شده بودند.
امام(ع) افزون بر تبعیض اقتصادی، با انواع دیگر تبعیض نیز به شدت‌مبارزه می‌كرد. در كتاب الغارات چنین می‌خوانیم:
روزی امام علی(ع) و فردی از اهل ذمه در مورد مسأله‌ای اختلاف‌پیدا كردند. نزد عمر كه هم خلیفه بود و هم قاضی، رفتند. در بین‌قضاوت عمر آن یهودی را به اسم صدا كرد و علی(ع) را با كنیه (كنیه‌برای احترام است) امام(ع) از این تبعیض ناراحت شدند.
امام(ع) به محمد بن ابی‌بكر چنین سفارش فرمود:
((حتی در نگاه كردن و خیره شدن هم بین مردم به تساوی رفتار كن تا بزرگان‌در ستمكاری تو طمع نكنند و ناتوان‌ها از عدالت تو مأیوس گردند.))
امام(ع) در گستره حدود و احكام الاهی نیز با تبعیض مبارزه می‌كرد وسرشناس بودن یك فرد وی را از اجرای حدود الاهی باز نمی‌داشت؛ برای‌مثال وقتی نجاشی، از سرشناسان قبیله یمانیه كه شاعری برجسته بود، در ماه‌رمضان شراب خورد، امام(ع) با 100 ضربه شلاق كیفرش داد. این ماجرابرای طایفه نجاشی سنگین بود. طارق بن عبدالله خدمت امام(ع) رسید وگفت: فكر نمی‌كردیم بین افراد فرق نگذاری، شخصیتی برجسته مانند نجاشی‌را كیفر دهی و قلب ما را جریحه‌دار كنی. امام(ع) فرمود: آیا نجاشی فردی‌مسلمان و زیر پا گذارنده حدود الاهی نیست؟ اجرای حد كفاره گناه او است وخداوند می‌فرماید: «دشمنی با جمعیتی شما را به گناه و ترك عدالت نكشاند.عدالت كنید كه به پرهیزكاری نزدیك‌تر است». طارق بن عبدالله نتوانست‌چیزی بگوید. نزد نجاشی شتافت و شب هنگام همراه او به معاویه پیوست.
عدم نظارت بر اقتصاد
یكی از وظایف اصلی حكومت دینی، برای سر و سامان دادن به وضعیت‌معیشتی مردم، نظارت بر فعالیت‌های اقتصادی است. این نظارت باید با هدف‌رونق اقتصادی و جلوگیری از فزون طلبی‌ها و تبانی‌های اقتصادی وگرانفروشی و احتكار انجام گیرد. دقت نكردن در برنامه‌ریزی‌های مالیاتی به‌فرار از مالیات یا ركود فعالیت‌های اقتصادی می‌انجامد و در نهایت آفت‌مهلك نارضایتی مردم را به ارمغان می‌آورد. وجود روایات بسیار وبحث‌های گسترده درباره انواع معاملات و فعالیت‌های اقتصادی در كتاب‌های‌روایی و فقهی بر اهمیت نظارت و برنامه‌ریزی اقتصادی در آیین اسلام گواهی‌می‌دهد.
امام محمد باقر(ع) می‌فرماید:
علی(ع) هر روز صبح از دارالاماره بیرون می‌آمد؛ در بازار كوفه‌می‌چرخید؛ در هر بازاری می‌ایستاد و چنین بانگ برمی‌آورد: ای‌تجّار، تقوا داشته باشید. وقتی مردم صدایش را می‌شنیدند، از كاردست می‌كشیدند و به سخنانش گوش می‌سپردند.
امام علی(ع) می‌فرمود:
در آغاز كار، از خدا طلب خیر كنید و با آسان‌گیری در معامله به‌تجارت خود بركت دهید. بردبار باشید و از قسم خوردن بپرهیزید. درمعامله دروغ نگویید و از ستم دوری گزینید. با تهیدستان انصاف داشته‌باشید. ربا نخورید. ترازو را پر بكشید، بر سر مال مردم نزنید و فسادنكنید. امام(ع) در همه بازارهای كوفه می‌گشت. بعد باز می‌گشت و به‌كارهای دیگر می‌پرداخت.
براساس روایات، علی(ع) در مناطق گونه‌گون از قیمت‌ها می‌پرسید.شلاق به دست، در بازار حركت می‌كرد و كم‌فروشان و نیرنگبازان را كیفرمی‌داد. روزی یكی از یارانش به وی گفت: این كار را به ما بسپارید، شما درخانه بنشینید. لازم نیست به بازار بیایید. امام(ع) فرمود: با این سخن‌خیرخواهی نكردی.
آن حضرت، برای رونق فعالیت اقتصادی جامعه و سامان گرفتن وضعیت‌مردمان، به مالك چنین سفارش كرد:
مالیات و بیت‌المال را به گونه‌ای وارسی كن كه صلاح مالیات‌دهندگان‌باشد؛ زیرا بهبودی مالیات و مالیات‌دهندگان عامل اصلاح امور دیگراقشار جامعه است. تا امور مالیات‌دهندگان اصلاح نشود، كار دیگران‌نیز سامان نخواهد گرفت؛ زیرا همه مردم نان خور مالیات ومالیات‌دهندگانند. باید تلاش تو در آبادانی زمین بیش‌تر از جمع‌آوری‌خراج باشد كه خراج جز با آبادانی فراهم نمی‌گردد و آن كس كه بخواهدخراج را بدون آبادانی مزارع به دست آورد، شهرها را خراب و بندگان‌خدا را نابود می‌كند و حكومتش جز اندك مدتی دوام نیاورد... .
نظرات شما عزیزان:
ارسال توسط مدیر وبلاگ
آخرین مطالب
آمار
وب سایت:
